Album "Wielki Terror 1937-1938" którego autorem jest Tomasz Kizny to monumentalny projekt nad którym autor pracował w latach 2008-2011, został poświęcony pamięci ofiar zbrodni przeciwko ludzkości popełnionej w ZSRR w latach 1937-38. Książka została wydana w 2013 roku przez wydawnictwo Agora oraz Bellona we współpracy z Narodowym Centrum Kultury.

Zdjęcia były prezentowane podczas multimedialnych wystaw "Wielki Terror 1937–1938" Centrum Artystycznym Fabryka Trzciny w Warszawie, Miasto Ogrodów - Instytucja Kultury Katowice, w Galerii Biała Synagoga w Sejnach oraz w Muzeum Dialogu Kultur na kieleckim rynku w 2013 roku. Wystawa prezentowana była również w 2016 roku podczas Landskrona Foto Festival, najważniejszego festiwalu fotografii w Skandynawii.

Książka została podzielona na trzy części. W pierwszej części "Skazani" zamieszczone zostały fotografie ofiar terroru zrobione przez sowiecką policję polityczną NKWD w moskiewskich więzieniach w latach 1937-1938, na krótko przed egzekucją. Ten bezprecedensowy portret zbiorowy społeczeństwa w czasie terroru, obejmuje wszystkie warstwy społeczne.

Druga część "Nekropolia terroru" zawiera współczesne zdjęcia miejsc egzekucji i grobów ofiar, których położenie przez dziesięciolecia było trzymane w tajemnicy. Do dzisiaj zidentyfikowano około 100 miejsc zbiorowych grobów na terytorium byłego ZSRR. W zamyśle autora, te fotografie to "obrazy-przeciw-niepamięci", w duchu myśli Georges'a Didi-Hubermann'a, że w sensie symbolicznym, "drastycznym aktem przeciwko ludzkiej godności ofiar, jest pozbawienie ich nawet prawa do grobu - prawa do pamięci" (Images malgré tout, Les Editions de Minuit, Paris, 2004.).

Na trzecią część albumu "Świadkowie" składają się współczesne fotografie osób, których rodzice zostali zamordowani w czasie Wielkiego Terroru. Portretom towarzyszą wybrane fragmenty wywiadów, oddające atmosferę czasu totalnego terroru, przywołują wspomnienia rodziców, dzień ich aresztowania, mówią o wieloletnich poszukiwaniach bliskich, którzy zniknęli bez śladu, a także o losach ludzi na całe życie naznaczonych piętnem "dziecka wroga ludu". Twarze "sierot" Wielkiego Terroru z wypisanym na nich uczuciem krzywdy, bezsilności, złamanego życia, to obrazy i dokumenty same w sobie.

W 1968 roku brytyjski historyk Robert Conquest wprowadził termin Wielki Terror dla określenia szczytowej fazy represji stalinowskich pod koniec lat 1930-tych. Nie była to ani pierwsza, ani ostatnia fala terroru sowieckiego państwa wobec własnych obywateli, jednak szczególną cechą Wielkiego Terroru była przede wszystkim jego uniwersalność. O ile dotychczasowe represje dotyczyły określonych grup, warstw społecznych, o tyle w 1937 roku przedmiotem terroru stało się całe społeczeństwo. Terror był totalny także w wymiarze geograficznym, w 1937-38 roku masowe represje ogarnęły cały Związek Radziecki, w wyniku czego aresztowano 1,7 miliona ludzi z czego 750 000 rozstrzelano, a w następnych latach, jak oceniają historycy, dodatkowo 350 000 z liczby aresztowanych, zmarło w łagrach.

Zakrojona na niebywałą skalę kampania terroru była szczegółowo przygotowana i kierowana osobiście przez Józefa Stalina oraz kilku jego najbliższych współpracowników z politbiura WKP(b). Tajny rozkaz NKWD nr 00447 z 30 lipca 1937 roku określał "limity terroru", to znaczy liczby ludzi do aresztowania w poszczególnych regionach, z podziałem na rodzaj wyroku jaki ma być wydany. "Pierwsza kategoria" oznaczała ludzi do natychmiastowego rozstrzelania, "druga kategoria" dotyczyła osób przeznaczonych do skazania na wieloletnie wyroki w obozach.

W książce znalazły się teksty

• Długo skrywana tajemnica - Sylvie Kauffman
• Pamięć o stalinizmie - Arsienij Roginski
• Przemyśleć na nowo lata Wielkiego Terroru - Nicolas Werth

Dwadzieścia lat po Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej reżim sowiecki dopuścił się masowych zbrodni na swoich obywatelach na skalę niespotykaną w Europie w czasach pokoju: w ciągu niespełna szesnastumiesięcy , od sierpnia 1937 do listopada 1938 r., po parodii procesów przed doraźnymi sądami skazano na śmierć i rozstrzelano około 750 000 sowieckich obywateli.

Daje to prawie 50 000 egzekucji miesięcznie, 1600 dziennie. W czasach Wielkiego Terroru jeden na stu dorosłych obywateli Związku Sowieckiego został w w największej tajemnicy zabitystrzałem w tył głowy. W tym samym czasie te same doraźne sądy skazały ponad 800 000 osób na karę dziesięciu lat robót przymusowych, wysyłając je do obozów Gułagu. Prawie co czwarta z nich zmarła w dwóch czy trzech pierwszych latach odbywania kary. Tylko 100 000 osób przeżyło i mogło wyjść na wolność, ale dopiero między 1954 a 1956 rokiem, gdyż karę dziesięciu lat obozu pracy, jaką im wymierzono w latach 1937-38, prawie zawsze przedłużano bez dodatkowych procesów.

Nicolas Werth

Projekt wydano w formie albumu w Polsce i Francji w 2013 roku.

Projekt zrealizowany przez Tomasza Kizny w latach 2008-2011 był finansowany ze środków Bundesstiftung zur Aufarbeitung der SED-Diktatur, Gerda Henkel Stiftung i Wissenschaftskolleg zu Berlin - Institute for Advanced Study.

Współpraca w realizacji projektu w Rosji: Międzynarodowe Stowarzyszenie „Memoriał” w Moskwie.

Wielki Terror 1937-1938

• Koncepcja i realizacja: Tomasz Kizny, Dominique Roynette
• Teksty i fotografie współczesne: Tomasz Kizny
• Opracowanie graficzne: Dominique Roynette
• Redakcja: Dariusz Fedor
• Tłumaczenia z francuskiego: Jacek Giszczak
• Tłumaczenie z rosyjskiego: Agnieszka Sowińska
• Korekta: Jacek Bławdziewicz
• Opracowanie mapy: Fabien Tessier
• Wydawca: Agora / Bellona / Narodowe Centrum Kultury
• Rok wydania: 2013
• ISBN Agora: 978-83-268-1236-1
• ISBN Bellona: 978-83-111-2670-1
• Ilość stron: 412
• Wymiary: 280x316mm
• Oprawa: miękka
• Język: polski
• Wydanie: pierwsze

Tomasz Kizny (ur. 1958) - fotograf i dziennikarz, członek ZPAF. Potomek zesłańców do Kazachstanu, jeden z założycieli działającej poza zasięgiem komunistycznej cenzury wrocławskkiej podziemnej agencji fotograficznej Niezależnej Agencji Fotograficznej Dementi (1982-1991). Współpracownik Magazynu Gazety Wyborczej (1993-2002). Rosję fotografuje od lat 90. Jest autorem wielu fotoreportaży i wystaw. Między innymi "Ocaleni z Gułagu", Martwa Droga", "Planeta Kołyma". W latach 2008-2011 Kizny pracował nad projektem "Wielki Terror 1937-1938" w Rosji, Ukrainie i Białorusi, który poświęcił pamięci ofiar zbrodni popełnianych w ZSRR w 1937-1938 roku. Jest autorem projektu fotograficznego poświęconego obozom Gułagu w ZSRR, którego główne wątki zostały opublikowane w albumie "Gułag" z 2003 roku. W latach 1998-2001 zrealizował projekt "Pasażerowie", obejmujący ponad tysiąc portretów fotograficznych pasażerów metra na przełomie wieków w Moskwie, Warszawie, Berlinie, Paryżu i Nowym Jorku. Stypendysta Wissenschaftskolleg zu Berlin - Instytut for Advanced Study (2006-2007), odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (2007).

Dominique Roynette - dyrektor artystyczna największych europejskich gazet: Liberation, Le Monde, Gazety Wyborczej. Kuratorka wystaw, współautorka książek.